Alaa Ragaie
BBC Arapça Servisi
“Yeni bir Orta Doğu”, İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’nun daha evvel de lisana getirdiği bir tabir.
İsrail’in istikrarını değiştirerek bölgenin farklı bir siyasi haritasını çizme maksadı de yeni değil.
Ancak İsrail’de kimi yorumcular, yaşanan gelişmeler ve Hamas’ın bundan bir yıl evvel 7 Ekim 2023’te düzenlediği hücum sonrası artan askeri operasyonlar ve çatışmalar nedeniyle, bu planın gerçekleşmesi ihtimaline “eskiye nazaran çok daha yakın” olduklarını düşünüyor.
Tartışmalı İsrail haritaları
İsrailli yetkililerin memleketler arası konferanslarda kürsüye çıkarak gösterdikleri haritalarda Filistin devleti yahut topraklarına dair rastgele bir işaret bulunmuyor.
Netanyahu da, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Heyeti’nde yaptığı son konuşmada iki harita ile temsilcilerin karşısında çıktı.
İlk harita, İsrail ile barış muahedesi imzalayan yahut alakalarını olağanlaştırma maksadıyla müzakereler yürüten ülkeleri kapsayan yeşil alanları içeriyordu. Bu ülkeler Mısır, Sudan, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Suudi Arabistan, Bahreyn ve Ürdün’dü.
İkincisi ise, Netanyahu’nun “lanetli” olarak nitelediği siyaha boyanmış alanları içeriyordu.
Bunlar ortasında İran ve bölgedeki müttefikleri Suriye, Irak, Yemen ve Lübnan da yer alıyordu.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, yaptığı bir konuşmada “Dicle ve Fırat ortasındaki vatan topraklarımıza göz koyacaklar. Önünde poz verdikleri her haritayla bunu açık açık söylüyorlar” kelamlarıyla “İsrail’in nefret içeren emellerine” karşı ikazda bulundu.
İsrail’in ‘yeni Orta Doğu’ fikri neyi kapsıyor?
Carnegie Orta Doğu Merkezi’nin kıdemli araştırmacılarından Yezid Sayigh, bu cins emellerin Netanyahu’nun gündeminin baş sırasında olduğuna dair bir gösterge olduğunu düşünmüyor; bunun İsrail hükümetinin asıl maksadı olduğuna inanmadığını belirtiyor.
Sayigh, “Netanyahu’nun şu anda dayatmaya çalıştığı yeni Orta Doğu fikri, İsrail’in Filistin topraklarının geri kalanını sömürgeleştirmesini sağlamaya dönük” diye de ekliyor.
Batı Şeria’da yerleşim projelerini genişletme niyetini saklamayan İsrail, Arap dünyasının ve memleketler arası toplumun tenkitlerine karşın yerleşim sayısını artırma niyetini açıkça ilan etti.
Washington Yakın Doğu Siyasetleri Enstitüsü kıdemli araştırmacısı David Schenker, “İsrail’de sağcı hükümette iki devletli tahlile inanmayan birçok bakan bulunduğunu ve Oslo Mutabakatlarından bu yana bir Filistin devleti kurulması ihtimaline en uzak noktada olduğumuzu” söylüyor.
Daha evvel ABD’nin Yakın Doğu İşlerinden Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı olarak görev yapan Schenker, “Öte yandan ABD’nin, Filistin topraklarını içermeyen bu İsrail haritalarını onaylayacağını düşünmüyorum. İsrail’in ‘yeni Orta Doğu’ fikri, İran’ın yarattığı tehditlerden arındırılmış bir bölgeyi kapsıyor” diye de ekliyor.
‘İran tehdidinden’ arınmış bir Orta Doğu
BBC’ye konuşan emekli İsrail istihbarat vazifelisi ve güvenlik uzmanı Miri Eisen, “İsrail yeni bir Orta Doğu dayatmak istemiyor ancak İran’daki molla rejiminin bölge tertibini tanımlamasına müsaade vermemekte kararlı” diye açıklıyor.
Sayigh ise, Netanyahu’nun tabirlerinin “İran’ın nükleer programını sonlandırmak ve 7 Ekim’deki Hamas hücumlarının kendisiyle ilgili yarattığı global utancı telafi ederek tarihteki pozisyonunu yenilemek” hedefi taşıdığını söylüyor.
Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’ın Beyrut’un güneyine yönelik İsrail’in kapsamlı atak sonucunda öldürülmesi ise, savaşta jeopolitik bir dönüm noktası olarak görülüyor.
İran, kendi topraklarında Hamas’ın siyasi lideri İsmail Haniye’nin öldürülmesine misilleme olarak, uzun müddettir Batı’da telaş yaratan çeşitli mühimmatı kullanarak İsrail’e balistik füze saldırısı düzenledi.
İsrail ise İran’ın saldırısına kendi seçeceği bir vakitte karşılık vereceğini açıkladı.
Askeri tahlil kâfi değil
ABD, stratejik üstünlüğünü sağlamak ismine İsrail’e değerli dayanak sunuyor ve tırmanan gerginlikler sonrası bölgedeki askeri varlığını ağırlaştırdı.
Ancak Washington, bu dayanağı için, resmi konuşmalarında tekrar tekrar lisana getirdiği kimi kırmızı çizgilerin (İran’ın nükleer projesini gaye almak ve iki devletli çözüm) aşılmamasını koşul koşuyor.
Eisen, İsrail’in askeri aksiyonlarının “İran’ın bölgedeki vekil güçlerine silah ve ideoloji ihraç etmesini engellemeye yönelik” olduğunu ve bu güçlerin “askeri kabiliyetlerini zayıflatmayı amaçladığını” belirtiyor.
David Schenker ise, İsrail’in İran’ın bölgedeki “vekil güçlerini” zayıflatma konusunda ilerleme kaydettiğini, fakat Arap devletlerinin dayanağı olmadan bölgede yeni bir sistem kuramayacağı” yorumunu yapıyor.
Schenker “Hamas, Filistin ve Arap devletlerinin uğraşları ile milletlerarası diplomasi olmadan, birebir biçimde Hizbullah da Lübnan topluluğunun da eforları olmadan kendini yine yapılandırabilir” diye de ekliyor.
Öte yandan Eisen, İsrail’in “İran tehdidi” algısını paylaşan müttefiklerle güvenlikle ilgili, ekonomik ve hatta teknolojik iştiraklerini güçlendirmeye çalıştığını belirtiyor.
Son yıllarda Washington, bölgedeki olağanlaşma projesine öncülük ederek ekonomik ve askeri teşviklerde bulundu, İsrail’in Araplara yönelik bir tehdit değil, tersine İran’a karşı stratejik bir ortak olduğu fikrini de yaymaya çalıştı.
Geçtiğimiz dört yılda, Fas, BAE ve Bahreyn’in İsrail’le imzaladıkları İbrahim Mutabakatları ile bölge ilgilerindeki olağanlaşmanın suratı artmış olsa da, 7 Ekim atakları ve devamındaki İsrail-Gazze savaşıyla bu süreç sekteye uğradı.
Öte yandan İsrail, Suudi Arabistan ile bağlantıları olağanlaştırmayı hedefliyor.
Bölgede Şii nüfusun yoğunlukta olduğu İran’ın tesirini artırmasına ve müdahalesine karşı çıkan Suudi Arabistan, tıpkı vakitte İran’ın Orta Doğu’da hakimiyet kurmasından korkuyor.
Ancak Suudi Arabistan, bir Filistin devleti kurulana kadar İsrail ile diplomatik ilgi kurmayacağını Financial Times’da yayımlanan bir makalede resmen ilan etti.
7 Ekim akınları öncesinde jeopolitik ve ekonomik alandaki değişimler, daha evvel İsrail devletinin 1948’de kurulması sonrası Filistin’in bölünmesine karşı çıkarak İsrail’i tanımayı reddeden Mısır, Suriye, Lübnan ve Ürdün üzere kimi Arap ülkelerinin tavırlarını değiştirmede kıymetli bir rol oynamıştı.
Schenker, “Bu ülkelerin Filistinlilere sempati duyduğuna kuşku yok, lakin İsrail’in tek sorun olmadığını, tıpkı vakitte Filistinli karar vericilerin de sorunun bir modülü olduğunu fark ettiler ve olağanlaşma sürecini Filistin-İsrail çatışması ile ilişkilendirmekten vazgeçerek kendi çıkarlarını öne koydular” diyor.
Ekonomik ortaklık
7 Ekim öncesi olağanlaşma sürecinde mutabakatlar savunma, siber güvenlik ve güç üzere hususları da kapsıyordu.
Savaşın başlamasıyla, İsrail ve Arap ülkelerindeki yeni ortakları ortasındaki ticari işbirliği yavaşlamış olabilir. Lakin İsrail’in resmi bilgilerine nazaran, ülkenin beş Arap devleti ile ortasındaki ticaret finansal yılın birinci yarısında arttı. Buna BAE, Mısır, Bahreyn ve Fas öncülük etti.
İsrail gazetesi Maariv, BAE ile İsrail ortasında iki ülke ortasında bir ticaret yolu inşa edilmesini amaçlayan yeni bir mutabakat imzalandığına dair bir haber yayımladı.
Bu yolun Suudi Arabistan ve Ürdün’den geçerek Mısır’a kadar uzanacağı biliniyor.
İsrail doğal gazı da Mısır’daki kimi güç şebekelerinin kıymetli bir kısmına kaynak oluşturuyor.
İsrail’in yeni bir bölgesel tertip inşa etmek için “diplomasi, ekonomik iştirak ve güçlü bir savunma ve askeri hareket planını bir ortaya getirmesi” gerektiğini söyleyen Schenker, kelamlarına şöyle devam ediyor:
“Orta Doğu’daki değişimler, ABD, Rusya ve Çin ortasındaki öteki memleketler arası çatışmalardan ve Avrupa’nın iç siyasetindeki gelişmelerden bağımsız düşünülemez.”
Schenker’e nazaran, tasa yaratan husus, hızlanan bölgesel ve global değişimler sonucu çatışmaya ve savaşa yönelik eğilimin de dünyada giderek sürat kazanıyor olması.